Chưa hết ngày Mùng Tết Nhâm Thìn, cư dân mạng sôi sùng sục bàn chuyện “trí thức/trí ngủ” nhân việc Ngô Bảo Châu nói anh ấy “không đồng ý với việc coi phản biện xã hội như chỉ tiêu để được phong hàm trí thức” (trả lời PV Báo Tuổi Trẻ). Kẻ bênh vực Châu cũng có, mà kẻ mạt sát còn nhiều hơn. Âu cũng lại một lần nữa ta thấy cái tính xấu của dân Việt mình, ấy là khoái cãi nhau nhưng lại không biết cách chấp nhận sự đa dạng chính kiến, phàm cứ suy nghĩ nào không giống mình thì đều được coi là bỏ đi hết.
Các ý kiến phản đối Ngô Bảo Châu tựu trung khẳng định phàm là trí thức thì phải có chính kiến xã hội và phát biểu ra khi cần. Có quý vị đi xa hơn, còn khẳng định như đinh đóng cột rằng trí thức chỉ mới xuất hiện cỡ đầu thế kỷ trước thôi. Vị ấy viết “thời phong kiến tất nhiên cũng có một tầng lớp có học vấn cao. Ở nước ta, họ được gọi là nho sĩ, nếu ai có thêm những phẩm chất cao quý (liêm chính, thẳng thắn, vô tư…) thì được tôn là sĩ phu… Sĩ phu, dù cương trực đến đâu, một khi đã nhận quan tước cũng chớ dại mà “phản biện” vua – sẽ mất đầu ngay. Bạo gan nhất là dám (lễ phép) can vua; can không được thì phải tạ lỗi ngay. Nếu thấy vua còn giận thì phải kịp xin về quê yên phận, tránh hoạ”.
Nếu cứ theo như lời khẳng định nói trên, thì không những văn hào Nguyễn Du ngẩng trời kêu “Thiên hạ hà nhân khốc Tố Như” không được coi là trí thức, mà cả nhà giáo vĩ đại Chu Văn An viết “Thất trảm sớ” từ quan về quê dậy học cũng không phải là trí thức nốt. ***
Theo Từ điển bách khoa toàn thư Việt Nam, trí thức là tầng lớp xã hội làm nghề lao động trí óc, trong đó, bộ phận chủ yếu là những người có học vấn cao, hiểu biết sâu rộng về chuyên môn của mình, có sáng tạo và phát minh. Trí thức bao gồm các nhà khoa học, kỹ sư, kỹ thuật viên, thầy giáo, thầy thuốc, luật sư, nhà văn, nghệ sĩ... Trí thức xuất hiện cùng với việc tách lao động trí óc khỏi lao động chân tay, phát triển cùng với sự phát triển của khoa học, kỹ thuật. Trí thức không phải là một giai cấp riêng vì nó được thu hút từ nhiều giai cấp khác nhau, không có vị trí riêng trong hệ thống sản xuất xã hội. Trí thức nói chung, thường nhạy cảm với cái mới, tiếp thu và truyền bá những tư tưởng cách mạng, tiến bộ trong nhân dân, có vai trò rất lớn đối với sự phát triển lịch sử, nhất là trong thời đại cách mạng khoa học kỹ thuật ngày nay… (http://www.thanhnien.com.vn/pages/20120127/the-nao-la-tri-thuc.aspx)
Theo Wiki tiếng Việt, “ở Việt Nam, đã từ lâu trí thức được hiểu đơn giản hơn là những người lao động trí óc (để phân biệt với lao động chân tay) hay phức tạp hơn một chút là những người có trình độ cao đẳng, đại học trở lên. Trí thức không phải là một giai cấp, không chỉ là những người có bằng cấp, càng không phải chỉ gồm những người làm quan. Trí thức trước hết là một con người bình thường, có học, có hiểu biết, có sáng tạo phát minh và đem truyền hiểu biết ấy cho mọi người. Do cách thức đem truyền tâm huyết của mình mà có nhiều dạng trí thức, thông thường họ rất say mê, đầy nhiệt huyết và cũng đầy trách nhiệm với cộng đồng. Họ thường nhanh nhạy tiếp thu mọi biến đổi, chọn lọc và phát triển thành hiểu biết của mình, đến một lúc nào đó khi tiêu hoá tốt những vấn đề tiếp thu chính họ lại là người sáng tạo, phát minh ra những cái mới chưa từng có và khi đó họ phải đối mặt với những bước tiến của xã hội. Nếu xã hội đồng thuận tiến thì họ được ghi công , nếu xã hội chưa đến mức độ tiếp thu được, nhiều khi họ bị quật ngã thậm chí phải thế cả sinh mạng của mình. (http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%AD_th%E1%BB%A9c).Theo Wiki tiếng Anh (http://en.wikipedia.org/wiki/Intellectual), “An intellectual is a person who uses thought and reason, intelligence and critical or analytical reasoning, in either a professional or a personal capacity. "Intellectual" can denote three types of people:
- a person involved in, and with, abstract, erudite ideas and theories;
- a person whose profession (e.g. philosophy, literary criticism, sociology, law, political analysis, theoretical science, etc.) solely involves the production and dissemination of ideas;[1]
- a person of notable cultural and artistic expertise whose knowledge grants him or her intellectual authority in public discourse”.
Như vậy, trong cả 3 tài liệu đã dẫn nói trên, trí thức là một khái niệm mờ, không có một định nghĩa chặt chẽ. Mặc dù cả 3 bài đều nhấn mạnh đến thái độ dấn thân vì xã hội của tầng lớp trí thức, thái độ ấy chỉ là thuộc tính thường thấy, không nhất thiết có ở mọi loại trí thức. Bởi vậy tiếng Việt mới có khái niệm “trí thức trùm chăn”, tức là trí thức mà vô cảm với chuyện quốc gia hưng vong.
***
Theo tôi, câu nói trên của Ngô Bảo Châu không sai về lý, ngược lại, nó chính xác như Toán Học. Ngoài ra, nếu đọc toàn bài của anh còn có nhiều ý khác rất sâu sắc.
Chỉ có điều, anh đã phát biểu như vậy trong không khí thật nóng của Tết Nhâm Thìn. Những chiếc xe máy xe hơi “tự dưng” bốc cháy. Tiếng súng tiếng mìn đâu đó âm vang. Gió lạnh từ lục địa phương Bắc tràn về cùng chuyến thăm của người láng giềng 16 chữ vàng không làm nguội lòng người Việt với Hoàng Sa, Trường Sa. Đến cả những bà lão về hưu cũng phải kêu “quốc gia hưng vong, thất phu hữu trách”.
Về lý thì anh đúng. Tôi rất kính phục anh về bức tâm thư boxit anh gửi Quốc Hội, về lề phải dành cho đàn cừu... Nhưng phải nói rằng về tình, với câu nói trên, có lẽ anh đã không đủ nhạy cảm trong cái khí quyển nóng bỏng này.
