Thơ và ca từ

Ngày nghỉ lễ đến rồi. Chúc cả nhà vui. Lỡ có ai buồn thì đọc tạm bài này xem có đỡ không.

THƠ VÀ CA TỪ: TƯƠNG TỰ NHƯNG KHÁC BIỆT
Tạp chí ÂM NHẠC VIỆT NAM, 18:tr. 4-5(2011).



Lời người dịch. Carla Starrett là điều phối viên chương trình (event coordinator) cho Great American Song Contest về phần ca từ, là tác giả hàng trăm bài viết về thơ, ca từ, nhạc, phim và văn học. Thay mặt bạn đọc Việt Nam tôi xin chân thành cảm ơn SongLyricist.com đã cho phép phổ biến lại bài viết này bằng tiếng Việt. Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả. Bạn đọc có thể xem trang nguồn và phản hồi ý kiến của riêng mình với tác giả tại đó:
http://www.songlyricist.com/lyricorpoem.htm
***

Sự giống nhau giữa ca từ và thơ
Để hiểu được sự khác nhau giữa một bài thơ với một ca từ hay, trước hết phải hiểu sự giống nhau của chúng.
Nói chung, những điểm mạnh làm nên một bài thơ hay như tính hình ảnh, chủ để hấp dẫn, sự so sánh, tính gợi cảm và độc đáo – cũng sẽ làm cho ca từ hay.
- Cả thơ và ca từ đều dựa trên sức mạnh của ngôn ngữ
- Đều phải gợi cảm xúc cho người đọc/người nghe
- Đều cần khai thác các đặc tính phát âm và vần của từ
Cả thơ và ca từ đều sử dụng các phương pháp tu từ như ẩn dụ, ví von so sánh, từ láy, cường điệu, nhân cách hóa, tượng thanh. Cả hai đều dựa vào hình ảnh miêu tả.

Sự khác nhau giữa ca từ và thơ
Mặc dù có nhiều điểm chung, thơ và ca từ không phải là một. Sau đây là một số điểm khác nhau quan trọng giữa thơ và ca từ:
Thơ là nhằm để đọc, còn ca từ là để hát và nghe cùng với nhạc.
Hãy nghĩ mà coi. Khi nghe một bài hát, bạn không có điều kiện để quay lại, đọc lại, bạn không thể dừng giữa dòng.
Một bài thơ có thể phức tạp và dày đặc ý tưởng. Nó được viết để giao tiếp với người đọc.
Ca từ được viết để giao tiếp với người nghe. Vì âm nhạc chuyển động nhanh, ca từ phải lướt mau qua ý thức của người nghe, ca từ phải giao tiếp tức khắc, rõ ràng và tập trung vào chủ đề.
Ca từ truyền tải sức mạnh của nó thông qua nhạc và âm thanh. Các hình ảnh và từ ngữ miêu tả của ca từ phải liên hệ với cả tai nghe lẫn trí não của người nghe.
Ca từ cũng có thể không rõ nghĩa như trong nhiều bài hát hay của Bob Dylan. Tuy nhiên tuyệt đại đa số các bài hát thành công có ca từ rõ nghĩa được trình bày đẹp – thậm chí có thể phải nhắc lại cho rõ hơn.
Các câu lặp và điệp khúc là những thành phần cấu trúc quan trọng trong nghệ thuật viết ca khúc từ hàng trăm năm nay.
Cả thơ và ca từ đều cần thu hút sự chú ý. Nhưng ca từ phải làm việc đó thông qua thính giác. Một bài hát đầy những từ ngữ trừu tượng, những câu chữ dày đặc, khó hiểu thì không thể đạt tới được người nghe.
Một bài thơ có thể đứng độc lập không cần đến nhạc. Ca từ thì phải phối hợp được với nhịp điệu và cấu trúc của âm nhạc.
Trong phần lớn các trường hợp thì phương pháp dễ nhất là nhạc sĩ (composer) viết nhạc trước, rồi nhà thơ viết ca từ (nguyên bản: lyricist, sau đây viết tắt là nhà thơ) viết lời sau cho phù hợp với giai điệu có sẵn.
Như nhà viết ca khúc Paul Simon huyền thoại đã nói: “Hãy viết giai điệu. Sống với giai điệu một thời gian. Rồi sau hãy viết lời.”
Nhưng mặt khác những tác giả có kinh nghiệm hợp tác cũng có thể làm việc theo hướng ngược lại. Nếu nhà thơ hiểu rõ cấu trúc ca khúc thì người nhạc sĩ có kinh nghiệm sẽ viết được giai điệu theo ca từ đã viết trước.
Do ca khúc có cấu trúc nên việc viết ca từ là cả một chuyên nghề. Yêu cầu tối thiểu của một nhà thơ viết ca từ chuyên nghiệp là phải hiểu được căn bản về phiên khúc, điệp khúc, cao trào và đoạn dẫn.
Khi học cách viết ca từ, yêu cầu căn bản nhất đó là: Nếu bạn muốn thơ của bạn được phổ nhạc, bạn hãy viết sao cho nhạc sĩ cộng tác có thể đưa được thơ của bạn vào nhạc.
Một bài thơ có thể đọc thầm. Một ca từ thì phải hát.
Nhà thơ cũng cần phải quan tâm đến ca sĩ sẽ trình bày tác phẩm của mình thế nào. Một số câu và từ sẽ dễ hát, nhưng cũng có một số sẽ trúc trắc khó hát.
Những câu ví dụ như “recalcitrant octopuses eat tart grapefruit” (ví dụ tương đương trong tiếng Việt “nồi đồng nấu ốc nồi đất nấu ếch”, ND) chắc sẽ khó lòng hấp dẫn các ca sĩ danh tiếng.
Hãy đọc ca từ thành tiếng xem nó có dễ hát hay không. Nếu đọc thấy không thuận thì có thể có vấn đề. Nếu đang đọc mà phải dừng hoặc nói nhịu thì rõ ràng là ca từ có vấn đề.
Hãy tập thành thói quen đọc thành tiếng các bài thơ nhắm đích ca từ của bạn. Rồi bạn sẽ nhận thấy sự khác biệt.
Thơ có thể dài tùy ý. Ca từ thì phải ngắn gọn.
Một bài thơ có thể dài nhiều trang, chứa đựng những bức tranh dưới tầng sâu mà người đọc chỉ nhận được sau khi đọc lại kỹ càng.
Trong ca từ thì nhạc chuyển động nhanh, mỗi từ đều phải cân nhắc. Nhà thơ viết ca từ hay là những người sử dụng lời tối thiểu để đủ dựng nên hình ảnh và khêu gợi cảm xúc. Ngày nay ít khi những bài hát dài quá 3-4 phút được đưa lên sóng.
Hãy học cách thể hiện rõ ràng, bằng ngôn từ ngắn gọn mà hiệu quả.
Ca từ và thơ tự do
Thơ tự do (không rõ định dạng, không vần, không có nhịp với số âm tiết quy định) rõ ràng vẫn là thơ. Nhưng rất hiếm khi thơ tự do được phổ nhạc thành công.
Dĩ nhiên người ta vẫn có thể phổ nhạc thơ tự do, chẳng hạn một số nhà viết ca khúc tiên phong như Laurie Anderson cũng thành danh trong lĩnh vực này.
Dù vậy, 98% các bài thơ được phổ nhạc thành công là những bài thơ phù hợp với các cấu trúc nhạc phổ biến. Chúng có vần điệu và có các cấu trúc như phiên khúc, điệp khúc, câu lặp, đoạn dẫn, câu chốt (hooks).

Hãy học nghề của bạn!
Để viết được ca từ, bạn hãy học cái nghề này, hãy học các cấu trúc căn bản của ca khúc.
Bài tập: Hãy phân tích một vài bài hát mà bạn ưa thích. Hãy nhận rõ các cấu trúc đặc thù của chúng.
Sau khi đã hiểu rõ các cấu trúc của riêng từng bài, hãy chọn lấy cấu trúc mà bạn thấy thích nhất. Hãy phân tích các bài hát khác nhau xem chúng có những đặc điểm nào phù hợp với phong cách và thị hiếu của bạn.
Rồi sau đó hãy viết một ca khúc trên mô hình ca khúc mà bạn ngưỡng mộ.
Khi đã bắt đầu nghe các ca khúc một cách có phân tích, bạn hãy tìm đọc một vài quyển sách tốt về đề tài viết ca từ.
Sau cùng, một nha sĩ không thể trở thành nha sĩ tốt mà không trải qua nhiều năm học tập. Một người thợ ống nước cũng không thể trở thành thợ giỏi mà không tích lũy kiến thức và kinh nghiệm. Vậy thì tại sao quy luật ấy không áp dụng cho các nhà thơ viết ca từ và các nhạc sĩ viết ca khúc?